Пра тое, што сілавікі маюць доступ да базы кантактаў маніторынгавага праекту «Беларускі Гаюн», стала вядома на пачатку лютага. Кіраўнік праекту Антон Матолька публічна прызнаў факт узлому і праз два дні пасьля гэтага заявіў аб спыненьні працы «Гаюна». З таго часу праект, які стаў важнай крыніцай інфармацыі для беларускіх, украінскіх і міжнародных мэдыя, больш не публікуе зьвестак аб дзеяньнях расейскіх і беларускіх вайскоўцаў.
Пра затрыманьні на падставе здабытай пасьля ўзлому базы «Гаюна» інфармацыі стала вядома ўжо 6 лютага. У гэты дзень у зьвязаным з ГУБАЗіК тэлеграм-канале зьявілася відэа з супрацоўнікам Мазырскага нафтаперапрацоўчага заводу Максімам Нікіценкам. Да пачатку лета правабаронцы паведамілі аб прыкладна 20 фігурантах справы, аднак сапраўдная іх колькасьць была і застаецца невядомай. На ўмовах ананімнасьці супрацоўнікі праваабарончых арганізацыяў прызнаюць, што поўнай і нават больш-менш дакладнай інфармацыі аб сытуацыі вакол «справай Гаюна» ня маюць. З словаў суразмоўцаў, маштабы затрыманьняў беларусаў, якія ў лютым і сакавіку слалі «Гаюну» фота і відэа з расейскімі вайскоўцамі, могуць быць вельмі вялікімі нават для сучаснага рэжыму ў Беларусі. Ацаніць іх складана, бо зь мінулай восені ў публічную прастору трапляе мінімум інфармацыі аб палітычна матываных справах. Суды не публікуюць графікаў паседжаньняў, а самыя сілавікі паведамляюць аб чарговых арыштах рэдка. Крыху больш інфармацыі аб «справе Гаюна» пачало зьяўляцца пасьля пачатку судовых працэсаў улетку.
Пры гэтым праваабаронцы прызнаюць, што арышты тых, хто ў лютым і сакавіку 2022 года фатаграфаваў расейскіх вайскоўцаў на тэрыторыі Беларусі ці дасылаў інфармацыю пра іх у «Беларускі Гаюн», працягваюцца.
«Вырашыў усё прызнаць»
Андрэя (імя суразмоўцы зьмененае з прычын бясьпекі. — РС) арыштавалі ў канцы сакавіка. Гэта ня стала для яго нечаканасьцю: у 2020 годзе ён удзельнічаў у акцыях пратэсту, а яшчэ раней доўгі час быў актывістам некалькіх грамадзкіх арганізацыяў. Пра тое, што яго арыштавалі менавіта ў «справе Гаюна», ён даведаўся ад сьледчага.
«Затрыманьне не было нейкім брутальным, — расказвае Андрэй Свабодзе. — Прыехалі некалькі супрацоўнікаў у цывільным, пазванілі ў дзьверы. Я сам адчыніў, ня бачыў сэнсу ўжо хавацца. Усё спакойна было, мне сказалі зьбірацца. На першым жа допыце ў Сьледчым камітэце паведамілі, што гэта „за здымкі“. Я, праўда, не адразу ўзгадаў, за якія. Выявілася, вясной 2022 году я сфатаграфаваў на адной з станцыяў цягнік з плятформамі, дзе была вайсковая тэхніка, і даслаў у „Гаюн“. Шчыра кажучы, я нават забыў пра тыя здымкі, тры гады прайшло».
Андрэй дадае, што ў матэрыялах яго справы былі даты перасыланьня фота. З словаў сьледчага, яны ведалі ўсе падрабязнасьці і імя ягонага акаўнту ў Тэлеграме (суразмоўца гаворыць, што зараз карыстаецца іншым, а той даўно выдаліў. — РС), выдрукі ад мабільнага апэратара, зьвесткі аб яго перамяшчэньнях у сакавіку 2022 году.
«Я вырашыў усё прызнаць, ня бачыў сэнсу маўчаць ці адмаўляць, — гаворыць Андрэй. — Спадзяваўся, што ў такім выпадку мяне хутчэй асудзяць і усё гэта для мяне скончыцца. Яно так і атрымалася ў выніку, у чэрвені быў суд, ішоў два дні, на трэці абвесьцілі прысуд. Я ня вельмі спадзяваўся на тое, што мяне вызваляць, але атрымаў „хатнюю хімію“, мяне выпусьцілі ў залі суду».
Суразмоўца гаворыць, што яго абвінавачвалі паводле 361-га артыкулу Крымінальнага кодэксу (КК) за «садзейнічаньне экстрэмісцкай дзейнасьці». Артыкул прадугледжвае як абмежаваньне волі да 4 гадоў, так і яе пазбаўленьне да шасьці гадоў. З словаў Андрэя, маштабы «справы Гаюна» яму ацаніць цяжка, але ён мяркуе, што яны могуць быць уражальнымі.
«Пасьля пачатку гэтага ўсяго (поўнамаштабнага ўварваньня Расеі ва Ўкраіну, ў тым ліку з выкарыстаньнем беларускай тэрыторыі. — РС) быў такі ўздым, абурэньне, — гаворыць суразмоўца. — Расейскіх вайскоўцаў было вельмі шмат у нас у горадзе (суразмоўца ў сакавіку 2022 году жыў у адным з гарадоў на поўдні Беларусі. — РС). Цягнікі кожны дзень ішлі, іх можна было свабодна фатаграфаваць. Ніхто не хаваўся. Расейцы хадзілі па вуліцах у форме, самалёты у небе пастаянна. Хацелася хоць нешта зрабіць ад абурэньня і бездапаможнасьці».
Андрэй дадае, што пра маштабы арыштаў можа меркаваць паводле ўскосных фактарах. Ён чуў размовы аб хвалі арыштаў «за фоткі» ад зьняволеных у СІЗА. На вялікую колькасьць такіх справаў намякаў і сьледчы. Судовы працэс, як кажа суразмоўца, таксама нагадваў адладжаны канвэер, з чаго Андрэй зрабіў выснову, што ягоная справа зусім не ўнікальная.
Падобная гісторыя здарылася і з братам Ігара Лосіка Мікітам, якога арыштавалі ў «справе Гаюна» ў красавіку, а асудзілі на абмежаваньне волі ў ліпені.
«Гэтая перапіска была ў лютым 2023 году. Я яе даўно выдаліў — адкуль яна ў сілавікоў, мне незразумела, — расказваў Мікіта ў размове з Свабодай. — Я спачатку ўсё адмаўляў — маўляў, ня ведаю, што гэта. Мне загадалі зьбірацца. Павялі ў бусік, што стаяў каля інтэрнату, загадалі стаць на калені, рукі закавалі ў кайданкі. Пакуль я чакаў, учынілі ператрус у пакоі, знайшлі стары тэлефон, зь якога я гэта рабіў. Мяне павезьлі ў Віцебск».
За кратамі Мікіта Лосік агулам правёў тры месяцы. На судзе яго прызналі вінаватым у «садзейнічаньні экстрэмісцкай дзейнасьці» і асудзілі на тры гады «хіміі». Неўзабаве пасьля прысуду Мікіта зьехаў зь Беларусі.
«Ува ўсіх афіцыйных навінах і СМІ нам кажуць, што Беларусь ня ўдзельнічае ў ваенных дзеяньнях, што Беларусь — мірная краіна, — гаворыць Мікіта. — Ды нас зь дзяцінства выхоўвалі, што вайна — гэта страшна, „не — вайне“. А тут па нашай беларускай тэрыторыі вязуць расейскую тэхніку на вайну! Мяне гэта вельмі раззлавала і абурыла — вязуць адкрыта, не ўначы, а сярод белага дня цэлы эшалён танкаў, зэнітных установак зь літарамі „Z“ i „V“, у вагонах, пазначаных абрэвіятурай РЖД (Расейскія чыгункі. — РС) — расейскія вайскоўцы. Ну я і зрабіў некалькі здымкаў і даслаў „Беларускаму Гаюну“».
Ад «хатняй хіміі» да 20 гадоў турмы
Супрацоўніца праваабарончага цэнтру «Вясна» Вікторыя Рудзянкова ў размове з Свабодай тлумачыць, што ўсе вядомыя праваабаронцам крымінальныя справы ў межах «справы Гаюна» заведзеныя паводле артыкулу 361-4 КК («садзейнічаньне экстрэмісцкай дзейнасьці»).
«Гэтую норму выкарыстоўваюць выключна рэпрэсіўна: людзям інкрымінуюць перадачу фатаграфіяў ці паведамленьняў, якія ня маюць прыкметаў гвалту і датычаць значнай для грамадзтва інфармацыі, — удакладняе праваабаронца. — Такія дзеяньні ёсьць грубым парушэньнем свабоды выказваньня думак, уключна з свабодай атрыманьня і распаўсюджваньня інфармацыі. Гэта парушэньне як уласнай Канстытуцыі, так і міжнародных абавязаньняў Беларусі».
З словаў суразмоўцы, на практыцы пакараньне для фігурантаў «справы Гаюна» вагаецца ад «хатняй хіміі» да пазбаўленьня волі ў калёніі. Асобных затрыманых месяцамі трымаюць пад вартай.
«А Антону Матольку дык увогуле вынесены прысуд 20 гадоў пазбаўленьня волі ў сукупнасьці „экстрэмісцкіх“ артыкулаў Крымінальнага кодэксу, у тым ліку і за „Беларускі Гаюн“, які ён вёў, — дадае Вікторыя. — Паводле нашай інфармацыі, у справе Беларускага Гаюна вядомыя 54 чалавекі, якіх цяпер трымаюць пад вартай. Прозьвішчы 27 зь іх у адкрытым доступе.
Зь іх двое ўжо адбываюць пакараньне за кратамі. З увагі на тое, што сілавікі маюць базу ўсіх карыстальнікаў, якія слалі паведамленьні ў бот, а таксама шматлікія сведчаньні тых, хто выходзіць з СІЗА ці ІЧУ, ёсьць сапраўды высокая імавернасьць таго, што колькасьць фігурантаў („справы Гаюна“. — РС) можа дасягаць нават тысячы чалавек».
Форум